न्यायदर्शन हे भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक महत्त्वाचे आणि प्रख्यात दर्शन आहे, जे तर्कशास्त्र आणि युक्तिवादावर आधारित आहे.

‘न्याय’ या शब्दाचा अर्थ आहे तर्क, युक्ती, किंवा न्यायशास्त्र.

न्यायदर्शनाचा मुख्य उद्देश सत्याचा शोध घेणे आणि ज्ञान प्राप्तीसाठी योग्य तर्कशास्त्र वापरणे हा आहे.

न्यायदर्शनाचे प्रवर्तक

न्यायदर्शनाचा प्रवर्तक म्हणजे गौतम ऋषि

त्यांनी ‘न्यायसूत्र’ या ग्रंथाची रचना केली, ज्यात न्यायाच्या पद्धती, तत्त्वज्ञान आणि तर्कशास्त्राचे सूत्रबद्ध स्वरूप आहे.

न्यायदर्शनाची मुख्य तत्त्वे

(अ) ज्ञान आणि सत्य

न्यायदर्शनानुसार, ज्ञान हा मानव जीवनाचा मुख्य उद्देश आहे.

योग्य पद्धतीने मिळालेलं ज्ञानच खरे ज्ञान मानलं जातं.

(ब) प्रमाण

प्रमाण म्हणजे सत्यज्ञान मिळवण्याचा मार्ग.

न्यायदर्शनात मुख्यतः चार प्रकारचे प्रमाण मानले जातात:

1. प्रत्यक्ष (प्रत्यक्ष निरीक्षण)

2. अनुमान (तर्क)

3. उपमान (तुलना किंवा सादृश्य)

4. शब्द (शास्त्र, शब्दप्रमाण)

(क) योग्यता आणि विरोधाभास तपासणे

सत्य ज्ञानाला ओळखण्यासाठी तर्कशास्त्र वापरून विवाद सोडवणे न्यायदर्शनाचा भाग आहे.

युक्तिवादाद्वारे भ्रम आणि अज्ञान दूर केले जाते.

(ड) परमाणु आणि विश्व

न्यायदर्शन सृष्टी आणि विश्वाच्या निर्मितीबाबतही विचार करते.

परमाणु (सूक्ष्म कण) हा विश्वाचा मूळ घटक मानला जातो.

न्यायदर्शनाचा अभ्यास व उपयोग

न्यायदर्शन हे भारतीय तर्कशास्त्राचे प्रमुख शास्त्र मानले जाते.

तर्क आणि वादविवाद यासाठी न्यायाचा अभ्यास महत्त्वाचा आहे.

कोणत्याही तत्त्वज्ञान, विज्ञान किंवा विवादात्मक विषयांवर न्याय पद्धतीने विचार करायला शिकवते.

न्यायदर्शनाचा प्रभाव

न्यायदर्शनामुळे भारतीय तत्त्वज्ञानाचा आधार अधिक वैज्ञानिक, तर्कसंगत आणि सुसंगत झाला.

पुढील दर्शनशास्त्रांच्या विकासात (वैशेषिक, योग, वेदांत) न्यायदर्शनाचा मोठा प्रभाव आहे.

आजही तर्कशास्त्र आणि न्यायशास्त्र या क्षेत्रांत न्यायदर्शनाचा अभ्यास केला जातो.

वैदिक सोळा संस्कार (संस्कार म्हणजे शुद्धी, उन्नती, योग्य मार्गावर घडविणे) हे मनुष्याच्या संपूर्ण आयुष्यभरातील महत्वाच्या टप्प्यांवर केले जाणारे धार्मिक, सामाजिक आणि नैतिक संस्कार आहेत. हे संस्कार मनुष्याला शरीर, मन, बुद्धी आणि आत्मा यांचे शुद्धिकरण घडवतात, असे वैदिक विचारांमध्ये मानले जाते.

महर्षी दयानंद सरस्वती आणि आर्य समाजानेही या संस्कारांचे महत्व मान्य करून त्यांचे वैज्ञानिक स्पष्टीकरण दिले आहे.

वैदिक १६ संस्कार :

क्र. संस्काराचे नाव थोडक्यात अर्थ

1. गर्भाधान संतती प्राप्तीसाठी विवेकपूर्ण संकल्प
2. पुंसवन गर्भधारणेनंतर गर्भाच्या शारीरिक व मानसिक उन्नतीसाठी
3. सीमंतोन्नयन गर्भवती स्त्रीच्या मानसिक स्थैर्य आणि आशीर्वादासाठी
4. जातकर्म जन्मानंतर लगेच केले जाणारे संस्कार (गोड बोलणे, मंत्र इ.)
5. नामकरण मुलाचे योग्य अर्थ असलेले नाव ठेवणे
6. निष्क्रमण पहिल्यांदा बाहेर (सूर्यप्रकाशात) नेणे
7. अन्नप्राशन पहिल्यांदा अन्न खाऊ घालणे (६ महिन्यांनंतर)
8. चूडाकर्म (मुंडन) पहिल्यांदा डोक्याचे केस काढणे (शुद्धीकरणासाठी)
9. कर्णवेध कान भेदणे – आरोग्य व प्रतीकात्मक संस्कार
10. विद्यारंभ शिक्षणाची सुरुवात (लेखन, वाचनाचा प्रारंभ)
11. उपनयन यज्ञोपवीत धारण करून औपचारिक अध्ययनाची सुरुवात
12. वेदारंभ वेद व ज्ञानाचे गूढ शिक्षण घेण्याचा प्रारंभ
13. केशान्त वयात आल्यानंतर केले जाणारे वैयक्तिक शुद्धीकरण
14. समावर्तन गुरुकुल शिक्षण पूर्ण करून समाजात परत येणे
15. विवाह जीवनसाथीची निवड आणि गृहस्थाश्रमात प्रवेश
16. अंत्येष्टि मृत्यूनंतरच्या कर्मविधी – आत्म्याच्या मुक्तीसाठी

हे संस्कार फक्त धार्मिक नसून नैतिक व सामाजिकदृष्ट्याही उपयुक्त आहेत.

शरीर, मन, बुद्धी आणि समाज यांचा समतोल साधण्यासाठी रचलेले.

कर्म, जबाबदारी, शिक्षण आणि आत्मउन्नती या मूल्यांवर आधारित.

१. अचलाद्वैत म्हणजे काय?

अचलाद्वैत याचा अर्थ आहे “अचल” म्हणजे “स्थिर”, आणि “अद्वैत” म्हणजे “एकत्व” किंवा “द्वैतशून्यता”.

याचा तात्पर्य असा की, ब्रह्म (परमेश्वर) हा एक अचल, अपरिवर्तनीय सत्य आहे, पण त्याच वेळी जीव आणि ब्रह्म यांच्यात एक अद्वैत आणि द्वैत दोन्ही असलेला संबंध आहे.

२. प्रवर्तक कोण?

अचलाद्वैताचा प्रवर्तक म्हणजे चैतन्य महाप्रभू, जे भक्ति परंपरेतील संत होते. ते गोडा-गोविंद महाराज म्हणूनही ओळखले जातात.

३. अचलाद्वैत दर्शनाची मुख्य तत्वे

अचलाद्वैत म्हणजे जीव आणि परमेश्वर यांच्यात “अद्वैत” (एकत्व) आणि “द्वैत” (द्वैतत्व) दोन्ही सत्य आहेत.

या तत्त्वाला “अचलाद्वैत” म्हणतात कारण हे एकत्व “अचल” (स्थिर) आहे आणि द्वैत “अचल” आहे.

जीव आणि परमेश्वर एकत्र आहेत पण ते वेगळेही आहेत, ही समज “अचलाद्वैत” म्हणून ओळखली जाते.

४. चैतन्य महाप्रभूंचे महत्त्वाचे तत्त्वज्ञान

भगवान आणि जीव यांच्यात एकाच वेळी एकात्मता आणि भिन्नता आहे.

“अचिंत्य भेद अभेद” (अचिंत्य म्हणजे ‘अकल्पनीय’, भेद म्हणजे ‘फरक’, अभेद म्हणजे ‘अखंड एकता’).

जीव परमेश्वराचा अंश आहे, पण पूर्णपणे विलीन होत नाही.

भक्ती (भजन, नामस्मरण, प्रेम) हा मोक्षाचा मार्ग आहे.

भक्तीमुळे जीव परमेश्वराशी एकरूप होतो, पण त्याचा स्वतंत्र अस्तित्वही कायम राहतो.

५. भक्ती आणि नामस्मरण

चैतन्य महाप्रभूंनी नामस्मरण (भगवानाचे नाव उच्चारण) आणि भक्ती यावर विशेष भर दिला.

६. अचलाद्वैत आणि इतर अद्वैतांमधील फरक

दर्शन अचलाद्वैत (चैतन्य महाप्रभू) शंकराचार्यांचा अद्वैत रामानुजाचा वैशिष्टाद्वैत.

जीव-परमेश्वर संबंध एकाच वेळी एकत्व आणि द्वैत पूर्ण एकत्व, जग मायाजाल आहे एकात्म पण वैशिष्ट्यपूर्ण भक्तीचे स्थान सर्वात महत्त्वाचे, नामस्मरण आवश्यक ज्ञान सर्वोच्च भक्ती आणि ज्ञान दोन्ही
जगाचे स्वरूप वास्तविक आणि देवाशी जोडलेले मायाजाल ब्रह्माचे अवयव.

७. अचलाद्वैत दर्शनाचा प्रभाव

गौड़ीय वैष्णव परंपरा ही अचलाद्वैत तत्त्वज्ञानाची प्रमुख शाखा आहे.

जगभरात खासकरून भारत आणि पश्चिम देशांत चैतन्य महाप्रभूंची भक्ती खूप लोकप्रिय आहे.

आधुनिक काळातही हे तत्त्वज्ञान प्रेम, भक्ती आणि आध्यात्मिकतेचा प्रभावी मार्ग मानले जाते.