न्यायदर्शन हे भारतीय तत्त्वज्ञानातील एक महत्त्वाचे आणि प्रख्यात दर्शन आहे, जे तर्कशास्त्र आणि युक्तिवादावर आधारित आहे.
‘न्याय’ या शब्दाचा अर्थ आहे तर्क, युक्ती, किंवा न्यायशास्त्र.
न्यायदर्शनाचा मुख्य उद्देश सत्याचा शोध घेणे आणि ज्ञान प्राप्तीसाठी योग्य तर्कशास्त्र वापरणे हा आहे.
न्यायदर्शनाचे प्रवर्तक
न्यायदर्शनाचा प्रवर्तक म्हणजे गौतम ऋषि
त्यांनी ‘न्यायसूत्र’ या ग्रंथाची रचना केली, ज्यात न्यायाच्या पद्धती, तत्त्वज्ञान आणि तर्कशास्त्राचे सूत्रबद्ध स्वरूप आहे.
न्यायदर्शनाची मुख्य तत्त्वे
(अ) ज्ञान आणि सत्य
न्यायदर्शनानुसार, ज्ञान हा मानव जीवनाचा मुख्य उद्देश आहे.
योग्य पद्धतीने मिळालेलं ज्ञानच खरे ज्ञान मानलं जातं.
(ब) प्रमाण
प्रमाण म्हणजे सत्यज्ञान मिळवण्याचा मार्ग.
न्यायदर्शनात मुख्यतः चार प्रकारचे प्रमाण मानले जातात:
1. प्रत्यक्ष (प्रत्यक्ष निरीक्षण)
2. अनुमान (तर्क)
3. उपमान (तुलना किंवा सादृश्य)
4. शब्द (शास्त्र, शब्दप्रमाण)
(क) योग्यता आणि विरोधाभास तपासणे
सत्य ज्ञानाला ओळखण्यासाठी तर्कशास्त्र वापरून विवाद सोडवणे न्यायदर्शनाचा भाग आहे.
युक्तिवादाद्वारे भ्रम आणि अज्ञान दूर केले जाते.
(ड) परमाणु आणि विश्व
न्यायदर्शन सृष्टी आणि विश्वाच्या निर्मितीबाबतही विचार करते.
परमाणु (सूक्ष्म कण) हा विश्वाचा मूळ घटक मानला जातो.
न्यायदर्शनाचा अभ्यास व उपयोग
न्यायदर्शन हे भारतीय तर्कशास्त्राचे प्रमुख शास्त्र मानले जाते.
तर्क आणि वादविवाद यासाठी न्यायाचा अभ्यास महत्त्वाचा आहे.
कोणत्याही तत्त्वज्ञान, विज्ञान किंवा विवादात्मक विषयांवर न्याय पद्धतीने विचार करायला शिकवते.
न्यायदर्शनाचा प्रभाव
न्यायदर्शनामुळे भारतीय तत्त्वज्ञानाचा आधार अधिक वैज्ञानिक, तर्कसंगत आणि सुसंगत झाला.
पुढील दर्शनशास्त्रांच्या विकासात (वैशेषिक, योग, वेदांत) न्यायदर्शनाचा मोठा प्रभाव आहे.
आजही तर्कशास्त्र आणि न्यायशास्त्र या क्षेत्रांत न्यायदर्शनाचा अभ्यास केला जातो.